Zaburzenia lękowe, kiedyś określane jako zaburzenia nerwicowe, to specyficzna i przykra reakcja obronna organizmu na sytuacje postrzegane jako stresowe.
Emocje strachu, lęku i złości mają to samo podłoże fizjologiczne i należą do kategorii reakcji na stres. Strach jest reakcją w odpowiedzi na sytuację ocenioną przez mózg jako zagrażającą. Przygotowuje organizm do ucieczki, zastygnięcia bądź, w ostateczności do walki. Złość jest reakcją na sytuację, w której atakowane jest coś, co jest dla nas ważne i przygotowuje organizm do ataku, obrony lub ewentualnie ucieczki.
Strach jest reakcją adaptacyjną, to znaczy, że dla organizmu jest przystosowawcza, pomaga przetrwać, związana jest z realnym zagrożeniem z zewnątrz. Lęk najczęściej ma źródło wewnątrz nas, wynika z zapisanych w pamięci doświadczeń, które sygnalizowane są jako zagrażające lub myśli, które określamy jako myśli katastroficzne a odczuwamy jako realne zagrożenie. Z tego powodu lęk nie jest adaptacyjną reakcją.
Podczas, gdy możliwa jest ucieczka od realnego zewnętrznego źródła zagrożenia, niemożliwa jest ucieczka od zagrożenia, którego źródło jest wewnątrz nas, od naszych trudnych doświadczeń lub myśli.
Lęk odczuwa w większym lub mniejszym stopniu każdy z nas. W niewielkim nasileniu lęk pomaga nam przystosować się do wymogów społeczeństwa, zaakceptować normy, uczyć się. Ale jeśli reakcja lęku często się powtarza, a pomiędzy doświadczaniem mniej lub bardziej przykrego lęku, osoba odczuwa lęk antycypacyjny (to znaczy lęk przed lękiem) i unikanie sytuacji wywołujących lęk powoduje, że osoba nie jest w stanie funkcjonować w swoich rolach (jako pracownik, uczeń, syn, córka, ojciec, małżonek, obywatel, członek społeczeństwa itp.) wówczas mówimy o zaburzeniach lękowych.
Poniżej przedstawiam ‘równanie lęku’:
Zgodnie z zasadami matematyki, to co jest nad kreską, licznik, powoduje wzrost lęku. To co jest poniżej kreski, mianownik, wpływa na zmniejszenie lęku.
Istotnym słowem w tym równaniu jest słowo „postrzegane”. Nie chodzi tu o obiektywny stopień zagrożenia i obiektywne koszty. Ważne jest, w jaki sposób osoba postrzega stopień zagrożenia i koszty sytuacji w której się znalazła.
Także w mianowniku nie chodzi o realną możliwość poradzenia sobie a stopień w jakim osoba uważa, że jest w stanie sobie poradzić. I także nie chodzi o realną możliwość otrzymania pomocy, a o stopień w jakim osoba jest świadoma możliwości otrzymania pomocy i na ile jest gotowa o tę pomoc poprosić.
Osoba doświadczająca lęku odczuwa szczególne objawy fizyczne: kołatanie i bóle serca, uczucie dławienia w gardle, zawroty głowy, zaburzenia ze strony układu oddechowego i pokarmowego, drętwienie kończyn, drżenie mięśni, uczucie gorąca lub zimnego potu. Często osoba nie jest świadoma, że są to objawy lęku i w obawie o stan zdrowia szuka pomocy u różnego rodzaju specjalistów od chorób somatycznych.
Reakcja strachu/lęku przebiega na dwóch poziomach: na poziomie nieświadomym i na poziomie świadomym. Bodziec (zewnętrzny lub wewnętrzny) zostaje na poziomie nieświadomym, rozpoznany jako zagrażający, na podstawie podobieństwa do śladów pamięciowych zagrażających doświadczeń i powoduje pobudzenie ciała migdałowatego, które jest pewnego rodzaju systemem alarmowym. Dzieje się to w ciągu setnych ułamka sekundy i, jeśli bodziec został uznany za zagrażający, uruchamiana zostaje reakcja strachu/lęku.
O wiele wolniej informacja o bodźcu dociera do świadomych części naszego mózgu, bodziec zostaje poddany ocenie wtórnej i następuje korekta reakcji. Jeśli bodziec zostaje uznany na poziomie świadomym, jako nieszkodliwy, reakcja strachu/lęku zostaje zahamowana. Jeśli zaś na poziomie świadomym bodziec został uznany jako zagrażający, reakcja strachu/lęku się nasila.
W dawnych czasach nasi przodkowie polowali na zwierzęta, ale także byli obiektem polowań drapieżników. Jeśli praczłowiek spotkał kiedyś tygrysa szablozębnego i udało mu się ujść z życiem z tego spotkania, obraz tego spotkania, w każdym szczególe zmysłowym (zapach, dźwięk, obraz, smak, wrażenia dotykowe), zostaje zapamiętany wraz z silną reakcją strachu. W przyszłości, bodziec w jakikolwiek sposób przypominający nawet fragment zapamiętanego obrazu sytuacji (np. kolor sierści tygrysa, błysk oka, fragment ucha w trawie, szelest trawy, zapach zwierzęcia itp.) wówczas uruchamiana zostaje reakcja strachu na poziomie nieświadomym. Ta reakcja przyciągnie uwagę naszego praprzodka, który uważnie przyjrzy się temu, co wywołało w nim strach. Jeśli okaże się, że to niegroźny żółty kwiatek, bądź wiatr, który poruszył trawą, nasz praczłowiek odpręży się, reakcja strachu zostanie zahamowana. Jeśli jednak to jest tygrys szablozębny szykujący się w trawie do ataku, praczłowiek ucieknie co sił w nogach i uratuje życie.
Jeśli będąc małym dzieckiem, zostaliśmy zaatakowani przez koguta, wówczas obraz tego doświadczenia wraz z silną reakcją przestrachu zostaje zapamiętany. Następne spotkanie z kogutem wywoła silną reakcję strachu. Z czasem reakcja strachu rozciągnie się na inne ptaki. Po wielu latach osoba nie będzie pamiętała wydarzenia z kogutem, ale z niewiadomego dla siebie powodu, będzie odczuwać niezrozumiały dla siebie lęk przed ptakami. Sama myśl o ptaku, wywoła silną reakcję lęku. I w taki sposób może rozwinąć się fobia przed ptakami.
Do zaburzeń lękowych zaliczamy następujące:
- Zespół Lęku Uogólnionego (GAD) w którym lęk, wolnopłynący, stale odczuwany, o niewielkim nasileniu jest skoncentrowany wokół codziennych wydarzeń. Wywołują go myśli o tym, co złego może się wydarzyć, tzw. myśli katastroficzne.
- Zespół Lęku Napadowego, którego charakterystycznym objawem są często występujące napady silnego lęku (ataki paniki). Pomiędzy atakami paniki, osoba odczuwa lęk przed kolejnym atakiem. Uwaga osoby skupiona jest na objawach z ciała, które w mózgu zostały skojarzone jako objawy wywołujące kolejny atak paniki.
- Zaburzenie Obsesyjno Kompulsyjne (OCD) wiązane jest z natrętnymi myślami, które są sprzeczne z przekonaniami i wartościami osoby (egodystoniczne), wywołują silny lęk i przekonanie, że skoro myśl się pojawiła, to znaczy, że osoba może zgodnie z tą myślą działać lub to, o czym pomyślała na pewno się wydarzy. Obsesyjnym myślom często towarzyszą czynności kompulsywne, które osoba wiąże z chwilowym spadkiem lęku, więc je powtarza, tworząc z czasem wielogodzinne rytuały, zajmujące coraz więcej czasu i uniemożliwiające funkcjonowanie w świecie.
- Fobie proste – związane są z silną reakcją lęku ( nawet ataku paniki) w kontakcie z obiektem wywołującym tę reakcję. Np. klaustrofobia – zamknięta przestrzeń, arachnofobia – lęk przed pająkami itp. Osoba unika obiektu, który wywołuje silny lęk, z czasem niemożliwe staje się funkcjonowanie w świecie.
- Fobia społeczna – to lęk wywołany poczuciem, że jest się obiektem negatywnej oceny przez innych. To powoduje trudności w sytuacjach w których znajduje się wiele osób. Osoba zaczyna unikać takich sytuacji, w rezultacie niemożliwe dla niej staje się funkcjonowanie w społeczeństwie.
- Zespół Stresu Pourazowego (PTSD) To zaburzenie lękowe związane jest z wydarzeniem traumatycznym. Wydarzenie traumatyczne to sytuacja, w której osoba ma subiektywne poczucie zagrożenia życia swojego lub osób ważnych. To doświadczenie aktywizuje lęk przed własną śmiercią. Okoliczności towarzyszące doświadczeniu traumatycznemu, zostają zapamiętane w postaci obrazów ( na poziomie zmysłu wzrokowego, słuchu, smaku, węchu, dotyku) wraz z silnym strachem, który osoba odczuwa. Te wrażenia powracają w postaci wspomnień flashowych, w snach, na jawie. Wywołują tak silny strach jaki osoba odczuwała w czasie doświadczenia traumy. Osoba unika tych wspomnień, rozmów o tym, miejsc związanych z tym doświadczeniem, osób itp. Temu zaburzeniu towarzyszy depresja, także może pojawić się uzależnienie od benzodiazepin lub alkoholu, którym osoba próbuje uśmierzyć lęk.
Zaburzenia lękowe powinny być leczone.Leczenie polega na psychoterapii, a gdy objawy są szczególnie nasilone, także na farmakoterapii, do czego stosowane są leki przeciwdepresyjne.
Autor: Anita Komorzycka